Al Razi, een vrijdenker uit de begintijd van de islam
03 12 08 - 20:26 - Categorie: wetenschap De grootste vrijdenker van de hele islam was misschien Abu Bakr Muhammad b. Zakariya al-Razi (865-952), in het middeleeuwse Europa bekend als Rhazes (ook Razis of Chaucer), waar zijn prestige en autoriteit tot aan de 17e eeuw onaangetast bleef. Meyerhof noemt hem ook de 'grootste arts van de islamitische wereld en een van de grootste artsen aller tijden'; terwijl hij voor Gabrieli de grootste rationalistische 'agnost' van de middeleeuwen was, zowel in Europa als in het oosten. Al-Razi kwam oorspronkelijk uit Rayy (bij Teheran), waar hij wiskunde, filosofie, astronomie, literatuur en misschien ook alchemie studeerde. Het is mogelijk dat Al- Razi studeerde bij een vage figuur, de vrijdenker Eranshahri, die, volgens al-Biruni, 'in geen enkele van de op dat moment bestaande godsdiensten geloofde, maar hij was de enige die geloofde in een godsdienst die hij zelf had verzonnen, en die hij probeerde te verspreiden.' Eranshahri zou op deze manier invloed hebben uitgeoefend op al-Razi's soortgelijke afwijzing, zoals we zullen zien, van alle godsdiensten. In Bagdad studeerde al-Razi medicijnen. Bagdad was in deze tijd een belangrijk centrum van geleerdheid, en al-Razi had toegang tot bibliotheken en goed uitgeruste ziekenhuizen, waarvan hij er later een zou leiden.Al-Razi heeft minstens tweehonderd werken op zijn naam staan over een grote verscheidenheid aan onderwerpen, met uitzondering van wiskunde. Zijn grootste medische werk was een enorme encyclopedie, al-Hawi, waar hij vijftien jaar aan werkte, en dat in 1279 in het Latijn werd vertaald. Al-Razi was een doorwrochte empirist, en totaal niet dogmatisch. Dit blijkt uit zijn nog bestaande klinische aantekeningenboek, waarin hij zorgvuldig de vooruitgang van zijn patiënten optekende, evenals hun ziektes en de resultaten van de behandeling. Hij schreef de misschien oudste verhandeling over infectieziektes - pokken en mazelen. Het is gebaseerd op zijn eigen zeer nauwkeurige observaties, waarbij hij geen enkel aspect van de ziektes negeerde dat zou kunnen bijdragen aan de behandeling - hart, ademhaling etc. Hij schreef over een uitgestrekte hoeveelheid aan onderwerpen: huidziekten, dieet, ziektes aan de gewrichten, koorts, giften etc.
Al-Razi's benadering van de chemie was al even empirisch. Hij wees alle occulte abracadabra die aan dit onderwerp was verbonden af, en hield zich in plaats hiervan bezig met 'het classificeren van de stoffen en processen zowel als de exacte beschrijving van zijn experimenten'. Hij was misschien de eerste ware scheikundige zoals die wordt gesteld tegenover de alchemie. Al-Razi's algemene filosofische houding was dat geen autoriteit boven de kritiek stond. Hij viel de traditie en autoriteit aan van elk veld waar hij zijn aandacht op richtte. Hoewel hij veel ontzag en bewondering koesterde voor Griekse figuren uit het verleden, zoals Socrates, Plato en Aristoteles, Hippocrates en Galenus, dweepte hij niet met hen.
Hij aarzelt niet om hun filosofische conclusies te wijzigen als hij van mening is dat hij het beter weet, of nog beter om aan de al verzamelde medische kennis toe te voegen wat hij door eigen onderzoek en observatie had ontdekt. Altijd als hij bijvoorbeeld een bepaalde ziekte behandelt, vat hij eerst alles wat hij kan vinden in Griekse en Indiase bronnen samen,... en in de werken van eerdere Arabische artsen. Hij laat nooit na zijn eigen mening en zijn eigen oordeel toe te voegen. Hij is nooit trouw aan autoriteit als zodanig.Als een ware humanist heeft al-Razi een grenzeloos vertrouwen in de menselijke rede. Zoals al-Razi zelf schreef in zijn boek over ethiek, de Spirituele Fysica:
De schepper (verheven is zijn naam) gaf en schonk ons de Rede opdat we daarmee alle voordelen kunnen verkrijgen en bereiken dat binnen de aard ervan te verkrijgen en te bereiken is, in deze wereld en in de volgende. Het is de grootste zegen die god ons schonk, en er is niets dat het voorbijstreeft in het behalen van voordeel en winst. Dankzij de rede hebben wij de voorkeur boven de irrationele dieren... Door de rede bereiken we alles dat ons verheft, en dat ons leven zoeter en mooier maakt, en waardoor we onze doelen en verlangens vervullen. Want dankzij de rede leerden we schepen te bouwen en te gebruiken, zodat we verre landen konden bereiken die door zeeën van ons zijn gescheiden; we hebben er medicijnen door kunnen ontdekken die op zoveel manieren nuttig zijn voor het lichaam, en alle andere kunsten die ons voordeel verschaffen,.. we hebben er de vorm van de aarde en de hemel door geleerd, en de dimensies van de zon, maan en andere sterren, hun afstanden en bewegingen.
Al-Razi ontkent het islamitische dogma van de schepping ex nihilo. Voor hem was de wereld geschapen op een bepaald moment in de tijd, maar niet uit niets. Al-Razi geloofde in het bestaan van de vijf eeuwige principes: schepper, ziel, materie, tijd en ruimte. 'De onwetende ziel verlangde naar materie, en god schiep om haar ellende te verlichten de wereld en verenigde haar met materie, maar schonk haar ook het intellect om haar te leren dat ze uiteindelijk zou worden verlost van haar lijden door haar vereniging met de materie te beëindigen. Als de ziel dit begrijpt, zal de wereld oplossen.' Al-Razi lijkt zelfs de islamitische eenheid van god te betwisten, 'die het niet kan verdragen te worden geassocieerd met een eeuwige ziel, materie, ruimte en tijd'.
In zijn ethiek, die Spirituele Fysica, verwijst al-Razi geheel uniek geen enkele keer naar de koran en de uitspraken van de profeet - een algemeen voorkomend gebruik in dit soort werken - noch naar enige andere islamitische doctrine. Arberry beschrijft deze houding als 'tolerant agnosticisme' en 'intellectueel hedonisme' en 'hoewel de oorsprong in de klassieke filosofie duidelijk is, weerspiegelt het op een zeer karakteristieke manier het profiel van de beschaafde Perzische heer, die constant door de eeuwen heen informeert over de Iraanse ideeën en leven.' Hij verdedigt gematigdheid, keurt ascetisme af, geniet van de controle over de hartstochten door het verstand, en ontwikkelt onder invloed van Plato's Philebus zijn theorie over plezier en pijn: 'plezier is niet iets positiefs, maar gewoon het resultaat van een terugkeer naar de normale conditie, waarvan de verstoring pijn veroorzaakte.'
Zijn oordeel over het leven na de dood houdt hij voor zich, en hij probeert de angst voor de dood door de rede te temperen op een manier die herinnert aan Epicurus. Zijn houding ten opzichte van de dood wordt samengevat in een gedicht dat hij schreef tijdens zijn levensavond:
Ik weet het werkelijk niet - en het vervalDit is als een vlaag frisse lucht na de dogmatische zekerheden van al-Ghazali en zijn geliefde, pathologische beelden van de martelingen in de hel.
Heeft zijn hand op mijn hart gelegd
En fluisterde dat de dag
Nadert waarop ik moet gaan
Ik weet niet of ik zal rondzwerven
Of waar de geest, gevlucht
Van zijn kwijnende huis van vlees
Later zal wonen, als ik dood ben.
(in de vertaling ging het rijmschema verloren)
Ten slotte komen we bij de ideeën van al-Razi die hem van moslims de universele vervloeking wegens blasfemie opleverden. Ibn Hazm, Nasir-i Khusrau, al-Kirmani en zelfs al-Biruni sloten zich aaneen tot een koor van verwerping. In tegenstelling tot al-Kindi zag al-Razi geen mogelijkheid om filosofie en godsdienst met elkaar te verzoenen. In twee ketterse werken, waarvan er één goed invloed kan hebben gehad op de Europese vrijdenkersklassieker De Tribus Impostoribus (De Drie Bedriegers), gaf al-Razi lucht aan zijn vijandigheid jegens de geopenbaarde religies. Al-Razi's ketterse boek Over de Profetie is verloren gegaan, maar het is bekend dat het de stelling bevatte dat de rede superieur is aan de openbaring, en dat verlossing alleen mogelijk is door de filosofie.
Het tweede ketterse werk van al-Razi is gedeeltelijk bewaard gebleven in een weerlegging van een Ishmaëlische schrijver. De vermetelheid hiervan blijkt zodra we met de hulp van Kraus, Pines en Gabrieli de belangrijkste thema's bestuderen.
Alle mensen zijn van nature gelijk en gelijk begiftigd met het vermogen der rede, dat niet moet worden gekleineerd ten gunste van blind geloof; de rede maakt het mogelijk dat mensen op een directe manier wetenschappelijke waarheden kunnen bevatten. De profeten - deze bokken met lang baarden, zoals al-Razi ze smalend beschrijft - kunnen zich niet beroepen op enige intellectuele of spirituele superioriteit. Deze bokken pretenderen met een boodschap van god te komen, zich intussen uitputtend in het spuien van leugens, en ze leggen de massa blinde gehoorzaamheid op aan de 'woorden van de meester'. De wonderen van de profeten zijn bedrog, gebaseerd op trucs, of de verhalen die over hen worden verteld zijn leugens. De leugenachtigheid van alles wat de profeten zeggen blijkt duidelijk uit het feit dat ze elkaar tegenspreken - de een bevestigt wat de ander ontkent, en toch beweren ze allemaal de enige overbrenger van de waarheid te zijn. Zo is het Nieuwe Testament strijdig met de torah, de koran met het Nieuwe Testament. Wat de koran betreft, het is niets meer dan een verzamelde mix van 'absurde en onsamenhangende fabels', dat hilarischerwijze 'niet te imiteren' is genoemd, terwijl in werkelijkheid de taal, stijl en veelgeprezen 'welsprekendheid' bepaald niet foutloos te noemen is. Gewoontes, tradities en intellectuele luiheid maken dat mensen hun religieuze leiders blind volgen. Religies zijn de enige grond van de bloedige oorlogen die de mensheid te gronde richtten. Religies stonden ook resoluut vijandig tegenover filosofische speculatie en wetenschappelijk onderzoek. De zogenaamde heilige boeken zijn waardeloos en hebben meer kwaad dan goed gedaan, terwijl de 'geschriften van de antieken zoals Plato, Aristoteles, Euclides en Hippocrates de mensheid een veel grotere dienst hebben bewezen'.
De mensen die zich achter de religieuze leiders scharen zijn of zwakbegaafd of het zijn vrouwen en adolescenten. Religie smoort de waarheid en koestert vijandschap. Als een boek zelf een bewijs kan leveren dat het een ware openbaring is, dan kunnen wiskundige, astronomische, medische en logische verhandelingen zo'n aanspraak veel beter rechtvaardigen dan de koran, waarvan de transcendente literaire schoonheid, die door al-Razi werd ontkend, volgens orthodoxe moslims de waarheid bewees van Mohammeds missie.In zijn politieke filosofie geloofde al-Razi dat men kon leven in een ordelijke maatschappij zonder te worden geterroriseerd door religieuze wetten of tot geloof gedwongen door profeten. Hij maakte zich zeker niet druk over de voorschriften van de islamitische wet, zoals het verbod wijn te drinken. Het was, zoals al is gezegd, door filosofie en het menselijk verstand dat het menselijk leven kan worden verbeterd, niet door religie. Ten slotte geloofde al-Razi in wetenschappelijke en filosofische vooruitgang - de wetenschappelijke kennis nam toe van generatie op generatie. Men moest de ogen openhouden en geen empirische observaties verwerpen gewoon omdat deze niet passen in iemands van tevoren vastgelegde schema's der dingen. Ondanks zijn eigen bijdrages aan de wetenschappen geloofde hij dat deze op een dag zouden worden overtroffen door grotere geesten dan hij. Uit dit verslag blijkt duidelijk dat al-Razi's religiekritiek de scherpste zijn van de hele middeleeuwen, zowel in Europa als in de islamitische wereld. Zijn ketterse geschriften zijn veelzeggend genoeg niet bewaard gebleven, en werden niet breed gelezen. Niettemin getuigen ze van een opmerkelijk tolerante cultuur en maatschappij - een tolerantie die ontbreekt in andere periodes en plaatsen.
Dit artikel is een vertaling van een hoofdstuk uit het boek Why I am not a muslim van Ibn Warraq, een ex-moslim die schrijft onder dit pseudoniem
Al Razi bij wikipedia
Auteur: Ibn Warraq (vertaling: Els Geuzebroek)
Dit artikel is 2423 keer gelezen.
1 reactie
